Een van de vragen die nadere aandacht verdienen is die waaruit de verzetsactiviteiten van Richard van Hamme bestaan hebben. In een eerder blog is dit al zijdelings aan de orde gekomen. De combinatie van enkele bronnen en gegevens uit tot 2024 niet-openbare dossiers geeft meer beeld van de diversiteit en samenwerking in Van Hammes ondergrondse werk. En een bijzondere indicatie voor een verzetscontact dat ook na meer dan tachtig jaar (nog) niet is opgehelderd.
Fotohandel Lux, Roelof Hartstraat Amsterdam foto B van den Nieuwen Amstel bron Stadsarchief Amsterdam
Geen belastende verklaringen
De aanleiding voor de inval van de Nederlandse politie bij Van Hamme thuis in augustus 1942 is een binnengekomen tip. Daarin gaat het over zwarthandel, illegale lectuur en wapenbezit. Bij de huiszoeking worden documenten, foto’s en enkele voorwerpen gevonden die op zijn anti-Duitse gezindheid wijzen. Daarover wordt in het proces-verbaal naar aanleiding van zijn arrestatie en in de rechtbankstukken melding gemaakt. Niets daarin wijst op verzetssamenwerking in een organisatie of met personen. Hij legt geen voor anderen belastende verklaringen af tijdens verhoren en in de rechtszaak.
Financiële steun
Vanaf Richards arrestatie wordt zijn vrouw Elizabeth nog een halfjaar doorbetaald door werkgever Fotohandel Lux. Daarna is zij aangewezen op spaargeld, uitkeringen van levensverzekeringspolissen en verkoop van bezittingen. Vanaf oktober 1944 ontvangt ze f 55,- per maand* van het Nationaal Steunfonds. Dat verzorgt clandestiene financiële ondersteuning in de oorlog van onder andere nagelaten betrekkingen van verzetsmensen. Met het oog op voortzetting van financiële steun na de oorlog, wordt in oktober 1946 geconcludeerd dat Van Hammes “illegaliteit wel zeer zwak” is. En dat het daarom nader onderzoek vraagt.
bron OGS
Profiel Lex Althof
Adrianus Aloysius Felix Althof wordt geboren in Amsterdam, op 12 september 1904. Na de HBS-A wordt hij journalist; vanaf 1932 bij het socialistische dagblad Het Volk. Hij volgt het opkomende nationaalsocialisme zeer kritisch. Met Frans Goedhart gaat hij tweede helft 1940 samenwerken voor de Nieuwsbrief van Pieter ’t Hoen. Vanaf begin 1941 werken zij samen met onder anderen Koos Vorrink en Wiardi Beckman voor Het Parool. Vanwege zijn grote netwerk en vele goede contacten verzamelt Althof vooral inlichtingen voor het illegale blad.
Spionagemateriaal
Foto’s die Van Hamme ontwikkeld heeft en die vanuit spionage-oogpunt interessant zijn, gaan via Eddy Davids naar Althof. Die heeft contacten die daar veel belangstelling voor hebben.
Lex probeert in mei 1942 naar Engeland te gaan en heeft dan ook spionagemateriaal bij zich. De afhaaloperatie vanaf het Scheveningse strand mislukt. Niet veel later wordt hij na verraad gearresteerd. Althof wordt ter dood veroordeeld en op 29 juli 1943 op de Leusderheide gefusilleerd. Hij is dan 38 jaar oud en laat een vrouw na.
Spionage en lectuur
Een van de personen die om informatie wordt gevraagd is Emanuel (Eddy) Davids. Hij is de broer van onderduiker Bernard van de familie Van Hamme, die in Auschwitz is vermoord. Davids stelt dat Richard van Hamme heel behoorlijk illegaal werk heeft gedaan. In mei 1942 is bij Van Hamme thuis een verzetsgroepje opgericht, bestaande uit de broers Davids en Richard, dat zich met name richt op spionage. De 33-jarige Eddy Davids had de leiding en de arrestatie van Bernard en zijn onderduikgever betekende het einde van de verzetscel. Van Hamme heeft veel foto’s ontwikkeld voor spionagedoeleinden, onder andere van schepen. De afdrukken gingen via Eddy Davids naar verzetsman Lex Althof. Verder gaf Richard illegale lectuur door, die hij van Davids ontving. Van Hamme had geen rechtstreeks contact met Vrij Nederland en Het Parool. Tot slot vermeldt Davids dat Van Hamme een belangrijk aandeel had in de verspreiding van de brochure (bedoeld zal zijn de Nieuwsbrief) van Pieter ’t Hoen.
Na zijn verklaring wordt gecheckt of Davids als een betrouwbare bron kan worden aangemerkt. Een vooraanstaand lid van de Amsterdamse Ordedienst en een prominent van het eerder ondergrondse Het Parool bevestigen dat.
Eerste “Nieuwsbrief van Pieter ’t Hoen” bron delpher
Nieuwsbrief van Pieter ‘t Hoen
Eind juli 1940 brengt de 36-jarige journalist Frans Goedhart onder de schuilnaam Pieter ’t Hoen zijn eerste nieuwsbrief uit. Een stencil van twee pagina’s met vier bladzijden tekst. Goedhart was politiek actief geweest in de Communistische Partij Holland, maar in 1934 uit de partij gezet vanwege zijn kritiek op de Sovjet-Unie. Daarna werkt hij onder andere voor een socialistische Belgische krant.
Zijn motieven voor zijn illegale blad liggen in de sfeer van bewustwording en informatie voor de bevolking, die vooral geconfronteerd wordt met leuzen en misleiding, nu kritiek op het nationaalsocialisme in de media niet (meer) te horen is. Ook misplaatst optimisme over de duur van de oorlog en de invloed van de Nazi-ideologie op Nederland stimuleren hem.
In acht en halve maand tijd komen rond de 25 nummers uit, met tussenpozen van een á twee weken. De Nieuwsbrief wordt gestencild in een oplage die varieert van 500 tot 1.000 exemplaren. Het laatste nummer verschijnt op 10 april 1941. Het verzetsblad “Het Parool” wordt de opvolger van de Nieuwsbrief.
Film Jodendeportatie
Verzetscontact Maurits Dekker (schrijver van “Laars op de nek”, een roman met een documentair-karakter over de oorlog) wist van onderduiker Bernard Davids in de dienstwoning achter Fotohandel Lux. De rapporteur van dit gesprek noteert verder “ook weet hij [Dekkers] uit eigen ervaring, dat van Hamme fotomateriaal, hetwelk hij voor de Moffen moest ontwikkelen, achterhield en is hij zelf ooggetuige geweest van het draaien van een film over de Jodendeportatie, welke door de Duitsers was opgenomen en door hem ontwikkeld was. Dit was in het jaar 1942.”
Niets of weinig bekend
Ook de directeur van Fotohandel Lux wordt bevraagd over eventuele bekendheid met verzetsactiviteiten. Hij weet daar niets van, maar omschrijft Van Hamme als “een zeer solide kerel, zeer wel instaat tot illegaal werk”. Een directe-collega uit de oorlogsjaren kan ook geen inlichtingen over verzet geven. Wel spreekt hij over verkoop van persoonsbewijzen tegen hoge prijzen, zwarthandel in levensmiddelen en verkoop van bontjassen. Hij noemt daarnaast de commerciële instelling van Van Hammes vrouw.
Erelijst
Elizabeth weet amper wat haar man aan verzetsactiviteiten heeft verricht. Op het formulier voor de aanmelding van Voitus van Hamme voor de erelijst van oorlogsgevallenen 1940-1945 vermeldt zij:
“Mijn man verspreide het blad Vrij Ned: hielp Joden en verzamelde actuele foto’s. Deze foto’s werden door de Moffen gemaakt en mochten nooit in circulatie komen.”
NIOD, “Opgave voor de eerelijst der namen van hen, die voor het vaderland zijn gevallen”, No. 2090
Kluissleutel
Richard lijkt zijn vrouw zoveel mogelijk buiten het illegale werk en kennis daarover gehouden te hebben. Onderduiker Bernard is uiteraard met haar instemming bij hen ondergedoken en van de in 1941 aangelegde kluis heeft zij aanvankelijk een sleutel. Als die later ook gebruikt wordt voor de revolver, het pistool, munitie en het echte persoonsbewijs van Bernard is dat niet meer het geval.
De gegevens die zij na de oorlog weet aan te dragen zijn zeer beperkt. Hoewel er in huis wat anti-Duitse papieren waren en zij iets wist van verboden foto’s: namen van verzetscontacten kent zij niet. Evenmin als verifieerbare feiten en details. Terwijl haar inkomensbelang groot is. Zij heeft geen baan en er is geen kostwinner.
Bijzonder legaat
De 27-jarige Johannes Greidanus vertrekt eind 1943 naar Engeland om van daaruit bij te dragen in de strijd. Voor zijn vertrek regelt hij zijn testament voor het geval hij het leven laat. Hij vraagt zijn vader -werkzaam bij de Pierson bank in Amsterdam- mevrouw Voitus van Hamme in dat geval f 500,- te geven. Daarover zegt hij slechts “Dat heeft zij wel aan haar man verdiend”.
Johannes komt om het leven in april 1945 en zijn vader wikkelt zijn nalatenschap af. Verzetscontacten tussen Johannes en Richard, diensten die hem bewezen zouden zijn of iets dergelijks zijn niet bekend. Naspeuringen daarnaar hebben in de tweede helft jaren veertig -en voor zover bekend ook daarna- geen resultaten opgeleverd.
bron OGS
Profiel Johannes Greidanus
Johannes Greidanus wordt geboren op 25 augustus 1916 in Sloten. Hij studeert in 1940 af in geschiedenis en in april 1943 in de rechten. In 1942 vat hij het plan op om naar Engeland te gaan. Verschillende pogingen in 1943 mislukken. In december 1943 vertrekt hij naar Parijs. Na veel moeilijkheden arriveert hij, onder andere via Spanje en Algiers, in oktober 1944(!) in Engeland. Dan moet zijn maand durende screening nog beginnen. Hij aarzelt niet als hij daarna gevraagd wordt als geheimagent opgeleid en uitgezonden te worden.
Vliegtuigdropping
Van 11 op 12 april 1945 vindt een dropping plaats bij de Loosdrechtse Plassen, waarbij ook Greidanus met een geheime opdracht zal springen. De uitvoering van de dropping is gehaast en niet geheel volgens de geldende standaard. Johan, dan 28 jaar, wordt de volgende dag door een zeilster gevonden. Verdronken, zonder dat zijn parachute geopend is. Bij zijn eerste opdracht is hij om het leven gekomen, enkele weken voor de bevrijding.
Onderscheidingen
De reserve 2e luitenant van Bureau Bijzondere Opdrachten Greidanus wordt in 1948 postuum tweemaal onderscheiden. Met het Kruis van Verdienste voor zijn ontsnapping met veel hindernissen uit Nederland naar Engeland. Het Bronzen Kruis wordt hem toegekend voor zijn terugkeer naar zijn vaderland als geheimagent, die hij met de dood moet bekopen.
Pensioen voor Elizabeth
In het jaar voor zijn arrestatie ontving Van Hamme bij Lux f 1.800,- aan loon en f 788,- aan provisie. Nu zijn dood ten gevolge van verzet voldoende is aangetoond krijgt zijn vrouw in november 1947 te horen dat haar “Buitengewoon pensioen 1940-1945” f 200,- per maand** zal zijn. In 1951 ontvangt zij nog ruim f 554,- voor geleden schade. Dat is voor huisraad die verloren is gegaan f 157,- en f 407,- voor niet-materiele schade.
* 55 gulden in 1944 komt in koopkracht in 2024 overeen met ruim € 450,-
** vergelijkbare koopkracht in 2024 is ruim € 1.300,-
Bronnen
Heuvel, H van den, Het vrije woord – De illegale pers in Nederland 1940-1945 (1990) Hoogeveen-Bastiaans, B, 140 verzetsmensen in en rond het 2e OD-proces – Wie waren zij, wat deden zij, wat was hun lot?(2023) Keizer, M de, Het Parool 1940-1945 – Verzetsblad in Oorlogstijd (1991) Roever, E de, Zij sprongen bij maanlicht (1985) Winkel, L, De ondergrondse pers 1940-1945 (1989)
Koninklijke Bibliotheek, Den Haag, delpher Nationaal Archief, Den Haag NIOD, Instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocïdestudies, Amsterdam Stadsarchief Amsterdam
To receive an email notification as soon as new articles are published, please enter your email address below. You have the option to unsubscribe at any moment.
