Serie Van Hamme 2: Arrestatie en onderzoek

Als op vrijdagmiddag 21 augustus 1942 de politieagenten Ros en Edens aankomen bij Fotohandel Lux aan de Roelof Hartstraat staan daar al twee collega’s op de stoep. Het zijn de rechercheurs Leibbrant en Den Ouden van bureau 9, Economische Zaken. Het hoofd van hun afdeling inspecteur Ponne is nog niet aanwezig. Ros en Edens van Bureau Inlichtingen van de Nieuwe Doelenstraat 13 willen niet op hem wachten, maar tot actie over gaan. Met vier man tegelijk gaan ze de winkel in. Bij afwezigheid van Voitus van Hamme komt zijn vrouw Elisabeth vanuit de achterliggende dienstwoning als de winkelbel gaat. Ze komen voor haar man, maar bevragen haar alvast over Vrij Nederland.

In afwachting van de thuiskomst van de filiaalhouder van fotohandel Lux, gaan ze naar het woongedeelte waar Bernard Davids zit en wordt er wat gepraat. De bezoekers hebben een duidelijke taakverdeling. Leibbrants en Den Ouden moeten onderzoek doen naar zwarte handel en Ros en Edens komen voor Vrij Nederland en de muurkluis.
De rechercheurs van Economische Zaken hoeven niet veel moeite te doen: in de hal van de woning zijn veertien bontjassen aanwezig. Later vinden ze nog een doos textielgoederen en een grote hoeveelheid boeken, waarvan ze vermoeden dat die voor Joden in bewaring worden gehouden.

Revolver en pistool

Als Van Hamme thuiskomt gaat het al snel over de muurkluis, waarvan de agenten de locatie precies weten. Daarin vinden ze fl 350,- aan zilvergeld, verzekeringspolissen, sieraden van Elisabeth Van Hamme en het echte persoonsbewijs van de joodse onderduiker Bernard Davids. Maar hun grootste vangst is een ongeladen revolver met 11 losse patronen en 42 in een kartonnen doosje en een FN-pistool met zes patronen in de houder en nog vier losse.
De rechercheurs nemen telefonisch contact op met kamer 41 van het hoofdbureau om van hun vondsten te vertellen. Zij krijgen de opdracht de huiszoeking voort te zetten, rapport op te maken en verdachte en inbeslaggenomen voorwerpen over te dragen aan de Sicherheitsdienst.

Later op de middag hebben ze de huiszoeking afgerond. Inspecteur Ponne is tijdens de huiszoeking nog gearriveerd en tegen het einde komt de chef van Bureau Inlichtingen Bakker ook aan.
Intussen is er een oploopje ontstaan in de buurt van de winkel. Buurtbewoners en voorbijgangers hebben in de gaten dat er wat gaande is. Een kennis van de familie Van Hamme is van plan om op bezoek te gaan, maar wordt tegengehouden. Ze mag niet naar binnen, zoals Elisabeth niet wordt toegestaan naar buiten te gaan.
Voor vertrek overleggen chef Bakker en de inspecteur Ponne en spreken af dat Economische Zaken Van Hamme eerst zal ondervragen. Daarna komt Bureau Inlichtingendienst aan de beurt.

In bewaring

Leibbrant en Den Ouden brengen de gearresteerde Van Hamme en Davids naar het hoofdbureau van politie aan de Marnixstraat.
Om 16.30 uur schrijft Leibbrant in het dagelijkse rapport van Economische Zaken onder andere dat “Terzake overtreding van Art. 1, van de Prijzenbeschikking 1940 I, (het tegen te hoge prijzen te koop aanbieden van bontmantels), aangehouden [is] V. van Hammen (…). Blijft in bewaring.”
De bontmantels zijn meegenomen naar het hoofdbureau.
Een kwartier later wordt in het dagrapport vermeldt dat Van Hamme en Davids door Leibbrants in bewaring worden gebracht op last van de chef bureau Nieuwe Doelenstraat.
In het fouilleringsregister wordt genoteerd dat Van Hamme fl 2.347,- en Davids fl 0,32 op zak heeft. Van Hamme heeft handelsgeld bij zich en Davids alleen zijn portemonnee. Zijn portefeuille is bij de huiszoeking niet gevonden en bleef aan de Roelof Hartstraat achter.

De contacten van Richard van Hamme met de politie waren tot dan toe zeer beperkt geweest en belangrijker: hij heeft geen strafblad. In november 1929 is bij een poging tot inbraak de grote etalageruit vernield. In maart 1941 is zijn Empo-fiets ter waarde van fl 10,- voor de winkel gestolen. Enkele maanden later slaagt hij er in een fietsendief aan te houden en aan de politie over te dragen.

Het onderzoek van Economische Zaken wijst vrij snel uit dat van zwarte handel geen sprake is. De veertien bontjassen, met enkele die al verkocht zijn, zijn betrokken van een zaak in Den Haag. Een deel was door Van Hamme ingekocht en een aantal had hij in consignatie. De jassen worden aan Elisabeth teruggegeven en op maandag 24 augustus tekent ze voor ontvangst van fl 2.300,-.

Aankoop wapens

Minder eenvoudig loopt het politieonderzoek van de Nieuwe Doelenstraat.
Van Hamme wordt doorgezaagd over het bezit van de beide wapens. De revolver heeft hij in mei overgenomen van Treurniet, een vroegere zakelijke relatie. Beatrix Treurniet uit Zandvoort kwam in de winkel vragen of hij misschien een geïnteresseerde wist voor een revolver met kogels. Zij wil niet langer een wapen in huis hebben en heeft bovendien geld nodig. Van Hamme laat weten zelf wel belangstelling te hebben. Na enkele weken verschijnt haar oude vader in de winkel. Hij verkoopt het meer dan vijftig jaar oude wapen met munitie voor fl 15,-.
In dezelfde tijd ontmoet hij volgens zijn verklaring aan de politie op een uitgaansavond bij Le Berry aan het Leidscheplein een onbekende man die hem wel een wapen wil verkopen. Ze verkassen naar café Eijlders aan de Korte Leidschedwarsstraat waar de koop wordt gesloten. Over de verkoper kan Richard weinig vertellen. Hij zegt die avond erg dronken te zijn geweest en daarom geen signalement van de dader te hebben. Ook van de koopsom is hij niet zeker. Hij denkt fl 20,- betaald te hebben.

Verder in beslag genomen

Niet verwonderlijk is dat er ook een aantal foto’s in beslag is genomen. Het gaat om trucfoto’s van een Engels vliegtuig dat een Duits vliegtuig neerhaalt. Een foto van een onbekende klant, waarvan hij drie afdrukken voor zichzelf heeft gemaakt. Maar ook foto’s van leden van het koninklijkhuis en een foto van de verwoesting door het bombardement op Rotterdam. Verder zijn bij de huiszoeking meegenomen een spotgedicht op Mussert en enkele andere geschriften die anti-nationaalsocialistisch zijn. Ook een boekenlegger in de kleuren rood, wit en blauw met de afkorting OZO (Oranje zal overwinnen) is aangetroffen.
Het nummer van Vrij Nederland dat Van Hamme in zijn colbertzak had bij thuiskomst completeert de lijst.
De agenten van de Nieuwe Doelenstraat maken een uitvoerig proces-verbaal dat op dinsdag 25 augustus door Van Hamme wordt ondertekend.
Nog diezelfde ochtend brengen Edens en Ros zes arrestanten, drie mannen en drie vrouwen, over naar de Sicherheitsdienst aan de Euterpestraat. Daar wordt het onderzoek voorgezet. Na een betrekkelijk kort verblijf wordt Van Hamme naar de Duitse afdeling van Huis van Bewaring II aan de Havenstraat overgebracht. Daar gaat hij naar cel 11 op de vierde etage van de B vleugel.

Huis van Bewaring Havenstraat

Elisabeth kan wekelijks op vrijdag de schone was voor haar man brengen en op maandag de vuile ophalen. Daarbij treffen ze elkaar niet. Maar niet ieder contact is uitgesloten. Via kleine briefjes in het wasgoed kunnen ze korte berichten aan elkaar overbrengen. Van Hamme begint zo’n krabbel met “Lieve beste Bertus” en ondertekent met “Je steeds liefhebbende Ri”.
Richard is zorgzaam voor zijn vrouw, geeft adviezen voor financiën en praktische zaken als de verwarming en gasmeter. Er moeten nog wat privé-handeltjes worden afgerond. Ook zijn er winkelklanten voor wie wat afgehandeld moet worden of met openstaande rekeningen.

Oranjehotel

In september heeft de Sicherheitsdienst op basis van de aangeleverde processen-verbaal van de politie en eigen onderzoek hun rapport afgesloten en opgestuurd naar Den Haag.
Daar wordt op 21 september de officiële aanklacht op papier gezet. Ruim een week later wordt Van Hamme overgebracht naar de “Deutsches Untersuchungs- und Strafgefängnis”, het Oranjehotel in Scheveningen.
Op woensdag 30 september om 18.45 uur rapporteren de rechercheurs Houweling en Trijber dat zij Van Hamme in opdracht van de Feldgendarmerie in Den Haag vanuit het Huis van Bewaring II in Amsterdam naar de gevangenis in Scheveningen hebben overgebracht.

Bronnen

Koninklijke Bibliotheek, Den Haag, delpher
Nationaal Archief, Den Haag
NIOD, Instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocïdestudies, Amsterdam
Stadsarchief Amsterdam
Verzetsmuseum, Amsterdam

Foto homepage: Hoofdbureau van politie Marnixstraat Amsterdam
Bron: Stadsarchief Amsterdam