Arrestatie Ten Haaf, vlucht De Jong

Martijn, Siemon en Gerda, de joodse bij Ten Haaf ondergedoken jongeren, keren terug naar hun ouders aan de Stationsweg in Zuidlaren. De week na hun onaangekondigde vertrek gaat het leven in veel opzichten zijn gewone gang. Daar komt op maandagmorgen 17 augustus 1942 op dramatische wijze verandering in als de Duitsers Willem ten Haaf komen arresteren op Dennenoord. Hij wordt meegenomen naar Groningen en gaat naar het Huis van Bewaring. Vermoedelijk gaat de reis daarheen voor een eerste verhoor via het Scholtenhuis aan de Grote Markt, waar de Sicherheitsdienst kantoor houdt.

In de week tussen het vertrek van de joodse jongeren en de arrestatie zal er -direct of indirect- contact geweest zijn tussen Ten Haaf, De Jong en burgemeester Roukema. Het verzet in die tijd is pril en ervaring ontbreekt. Over ondernomen acties, of van maatregelen is niets bekend. Alle drie mannen blijven gewoon thuis wonen en aan hun werk in de hoop dat het goed zal aflopen.
Op de dag dat Ten Haaf gevangen genomen wordt is verpleger Taeke de Jong vrij, omdat hij avonddienst heeft. Hij hoort van de arrestatie, maar besluit ’s middags een roeiboot te huren en gaat varen op het Zuidlaardermeer met zijn drie jonge zoontjes. Aan het eind van de middag begint hij zijn dienst als hoofd op Paviljoen 7 van Dennenoord, een halve kilometer van zijn huis. Voor hij aan het werk gaat heeft hij nog contact met burgemeester Roukema en Simon Schoon van de kleine verzetskern uit Vries.

Profiel

Taeke de Jong wordt geboren op 20 december 1899 in Oostmahorn, gemeente Anjum (Friesland) en is Nederlands Hervormd. Zijn dienstplicht vervult hij bij de Cavalerie, het laatst als sergeant.

Van 1921-1924 is hij verpleger in Wolfheze, waarna hij met personeelsnummer 991 op Dennenoord eerst de A- en aansluitend de B-opleiding volgt. In 1925 haalt hij de diploma’s.

In 1930 trouwt hij en krijgt vier kinderen, van wie de jongste in de oorlogsdagen van mei 1940 geboren wordt.
Hij maakt deel uit van de Bijzondere Vrijwillige Landstorm, waarvan hij plaatselijk leider is. De Jong is in het najaar van 1941 medeoprichter van de lokale Ordedienst Zuidlaren. In het verzet vóór hij moet vluchten in augustus 1942 gebruikt hij de schuilnaam Brouwer.

Nipt op tijd

Tegen zeven uur, als De Jong aan het werk is, komt collega Schutte die in dezelfde straat woont en vrij is in haast naar hem toe gefietst. Duitsers hebben bij buurvrouw Hekman, twee huizen van De Jong, naar hem geïnformeerd, waarna zij bij Schutte alarm slaat. De Jong begrijpt hoe laat het is, draagt zijn werk over aan zijn plaatsvervanger Heslinga, vernietigt enig belastend schriftelijk materiaal en verdwijnt snel van Dennenoord. Hij heeft zijn vrouw eerder al gezegd “Wanneer ze mij ophalen en ik krijg de kans, dan duik in onmiddellijk onder.” Bij de zijuitgang schiet hij Arnold van Weringh aan die daar op E 30 woont, vertelt hem snel wat er gebeurd is en vraagt hem enkele zaken voor zijn vrouw te regelen. Als De Jong het terrein verlaat ziet hij nog net de Duitse legerwagen aan komen rijden.
Na een halfuur arriveert hij bij Kees Veldman in Vries, de verzetscollega van Simon Schoon, en vertelt met de schrik in de benen hoe hij ternauwernood is ontkomen aan arrestatie en dankbaar is voor het goede verloop tot nu toe. Het is -overigens nog maar sinds enkele maanden- een van de weinige verzetscontacten buiten Zuidlaren. IJzerwarenhandelaar Boiten uit Assen, is in juli gearresteerd en in die zin is de keus voor Vries begrijpelijk. Kees Veldman en zijn vrouw Maartje zijn betrouwbaar en gastvrij. Ze zeggen hem toe dat hij zeker een week kan blijven.

Contactpersoon

Om niet gezien te worden is De Jong overdag op de bovenetage van hun woning en brengt de tijd vooral door met lezen. Na twee dagen, op woensdagavond, komt Van Weringh op bezoek bij Veldman en zijn onderduiker en is bereid De Jong te helpen in deze moeilijke situatie. Hij zal om te beginnen het contact tussen De Jong en zijn vrouw onderhouden. Zaterdagavond komt Schoon De Jong ophalen en verblijft hij een week bij Schoon en zijn vrouw. Naast lezen en een helpende hand in het huishouden maakt hij nieuwe Ordedienst-documenten voor zijn opvolger in Zuidlaren. Op zaterdagmiddag 29 augustus vertrekt hij naar zijn derde adres, bij een boer in Ubbenga, een paar kilometer van Vries. Ook daar zoeken Van Weringh en Schoon “de boerenknecht” op.

Profiel

Arnoldus van Weringh wordt geboren op 21 juni 1906 in Onstwedde en is Gereformeerd. Hij gaat na 3 jaar MULO naar de Zeevaartschool. In 1927 vervult hij zijn dienstplicht bij de Infanterie. Hij is sergeant als hij met groot verlof gaat.
Vanaf 1928 is hij machinist op de grote vaart, wat hem maar matig bevalt.

In 1931 treedt hij in tijdelijke dienst als smidsknecht bij Dennenoord, met registratienummer 1250a.
Hij trouwt op 30 mei 1933 en krijgt 5 kinderen, van wie de jongste na de oorlog geboren wordt. In 1934 komt Van Weringh in vaste dienst op Dennenoord. Vanwege de mobilisatie is hij vanaf augustus 1939 afwezig. In de tweede helft van mei 1940 keert hij terug.

In augustus 1942 raakt hij betrokken bij georganiseerd verzet, na de vlucht van Taeke de Jong.

De psychiatrische inrichting

Het werk moet intussen zonder de chef-machinist en één van de paviljoenhoofden gedaan worden. Van Weringh is de tweede man in de smederij en zorgt met zijn vijf collega’s dat het werk van de technische dienst zoveel mogelijk doorgaat. Geneesheer-directeur Wetter is uiteraard op de hoogte van de arrestatie van Ten Haaf en het vertrek van De Jong.

“Vergadering van het bestuur der Stichting Dennenoord op Dennenoord den 3 Sept ‘42

De voorzitter opent de vergadering (…).
De Geneesheer-Directeur doet verschillende mededelingen
1e dat de chef-machinist W.M. ten Haaf op 17 Aug. door de bezettende macht is weggehaald en nog niet vrijgelaten
2e op dienzelfde dag de getrouwde verpleger T. de Jong zijn werk verlaten heeft- (…)”

Het vertrek “op eigen initiatief” van De Jong kan op weinig begrip van Wetter rekenen, die alleen aan de patiënten lijkt te denken. Maar kennelijk zonder zich te realiseren dat als De Jong niet was gevlucht Dennenoord het óók zonder hem had moeten stellen. Het salaris van De Jong wordt meteen stopgezet. Er zijn geen aanwijzingen dat dat voor Ten Haaf ook geldt, die niet op eigen initiatief, maar gedwongen zijn werk verlaten heeft. Het duurt twee maanden tot de vrouw van De Jong 80% van het salaris van haar man ontvangt en zo de huishouding financieel draaiende kan houden.

Brief uit cel 18

Elsina ten Haaf en haar kinderen horen na enige tijd waar haar man en hun vader is: in het Huis van Bewaring in Groningen, een kilometer of twintig van Zuidlaren. Contact in de vorm van bezoek in de gevangenis of brieven zijn in de onderzoeksfase niet toegestaan. Op dinsdag 15 september, vier weken na zijn arrestatie, mag gevangene nummer 359 vanuit cel 18 voor het eerst een brief naar huis schrijven. Twee kantjes met kroontjespen geschreven tekst op briefpapier van het Huis van Bewaring. Daarin roept hij het als het ware uit van dankbaarheid en blijdschap dat hij mag schrijven. Het christelijk geloof speelt een belangrijke rol in het leven van de Ten Haafs en ook de brief maakt dat in alle toonaarden duidelijk. Hij zegt nog “suf” te zijn van het raadsel van zijn arrestatie. De lijst met namen van mensen die de groeten moet hebben is lang: het gezin, ouders, wederzijdse familie, collega’s en mede-kerkleden. Hij suggereert dat Van Weringh naar het bezoekuur komt om over de voortgang van het werk op Dennenoord te spreken. Ook de afsluiting van de brief is vol van betrokkenheid, zorg, en geloof dat voor hem en de zijnen gezorgd zal worden.

Zuidlaren krijgt wel wat mee over de onderduik van de joodse jongeren en de arrestatie van Ten Haaf en de poging tot arrestatie van De Jong, al is het beeld maar ten dele juist en zeker niet volledig.

“Eerst werden de Zuidlaarder joden opgehaald en in het huis van bewaring opgesloten. Dat leek raar, dat gebeurde niet met de joden die “gewoon gedeporteerd” werden. Wat zat hier achter? Gevolg van de arrestatie van de joden, de arrestatie van de smid van Dennenoord (ten Haef), de poging tot arrestatie van T. de Jong ging niet door, aangezien hij niet huis was, en nog niet weer thuis gekomen is. ’t Blijkt nu dat de Zuidl. Joden, zelf en ook hun kinderen uit angst voor wegvoering bij deze christenen hebben geslapen. Nu blijken zoowel de jood als de christen strafbaar te zijn: De Jood mag na 8 uur niet meer uit zijn huis, bovendien mag hij ’s nachts niet uit zijn huis zijn, en als een christen huisvesting of zelfs net gelijk welke vriendelijkheid aan een jood bewijst (o.a. is ook verboden de telefoon voor een Jood beschikbaar te stellen) of zelfs maar met een Jood staan te praten, op bezoek gaan, dan is hij duitsvijandig! en kan hij worden gestraft.”

Bronnen

Buma, TJ, Zuidlaren in oorlogstijd, 1940-1945 (1992)
Hamming-Boon, A, dagboek 1942
Historische Vereniging Gemeente Zuidlaren, D7B, Ervaringen van een onderduiker 1940-1943 (april/ mei 2010)
Jong, Bote de, Een aantal gebeurtenissen in de Tweede Wereldoorlog (1940-1945) in Zuidlaren – Mijn vader en anderen in de schijnwerpers (1995)
Reus-ten Haaf, Adriana M de, Twilight Ramblings, [2012] (niet gepubliceerd)
Schoon, S, De knokploeg Noord Drenthe (1970)

Gesprek in 2017 met Bote de Jong, Groningen († 2018), zoon van Taeke de Jong

Oostermoer-Noordenveld 1945

Archief Dennenoord, Lentis, Zuidlaren
Drents Archief, Assen
Familiearchief Stassen-Ferkranus
Groninger Archieven, Groningen
Koninklijke Bibliotheek, Den Haag, delpher
Ministerie van Defensie, SIB, Kerkrade
Nationaal Archief, Den Haag
NIOD, Instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocïdestudies, Amsterdam
Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen

lentiserfgoed.nl

Met dank aan Abelike Janssens voor het fragment uit het dagboek van mw A Hamminga-Boon