Terugblik vijf Goudse arrestanten

Met de bevrijding van Gouda op zaterdag 5 mei 1945 is het een uitzinnig feest in de stad. Dezelfde dag wordt er vanaf 17.00 uur in de Sint Janskerk een interkerkelijke dankdienst gehouden. Een uur daarvoor gaan de deuren open en de kerk stroomt vol met naar schatting drieënhalf-duizend aanwezigen. Op het programma staan sprekers vanuit Goudse kerken, de oud-voorzitter van de Goudse Oranjevereniging en burgemeester James, die op bevrijdingsdag voor het eerst weer in het openbaar in Gouda verschijnt. En verder is er naast gebed veel samenzang.

De Goudse vijf

Behalve feestvreugde is er rouw en grote onzekerheid. Ook en soms juist in de kringen van de vijf Goudse arrestanten van het prille verzet in maart 1942.
Smit is de enige Goudse arrestant die mee kan feesten in Gouda. Van Royen is eind december 1942 al bezweken in Kamp Amersfoort. Van De Langen, Nieuwenhuisen en Peters verkeren de vrouwen, familie en vrienden in tergende onzekerheid. Annie Nieuwenhuisen-van den Eng al het langst, sinds september 1943. De families van De Langen en Peters weten dat zij in 1944 op transport zijn gegaan vanuit Vught, maar niet of zij nog in leven zijn. Of in welke toestand zij zich op welke plaats bevinden. Maar hoop leeft er dan voor alle drie.

In de tweede helft van mei stuurt De Langen eerst vanuit Eindhoven en kort daarna uit Roosendaal een briefkaart naar huis dat hij in leven is en onderweg is naar Gouda. Ook van Peters wordt bericht ontvangen dat hij op thuisreis is. Zondag 27 mei arriveert De Langen als eerste en dinsdag 6 juni is de aankomst van Peters. Daartussen, in de eerste dagen van juni, krijgt Annie Nieuwenhuisen-van den Eng bericht dat een einde maakt aan haar leven tussen hoop en vrees over haar man. Toon Nieuwenhuisen is al in december 1944 overleden in concentratiekamp Dachau.

Tijdelijk monument

In mei en juni 1945 staat er aan de IJssellaan een tijdelijk monument voor in de oorlog om het leven gekomen verzetsmensen. Daarop staat over twee van de vijf Goudse arrestanten van vrijdag 13 maart 1942:

HENDRIK LODEWIJK van ROIJEN
geb 1 febr 1885 in Amersfoort overleden op 29 dec 1942

ANTONIUS NIEUWENHUIZEN
geb 17 dec 1884 vermoedelijk in Duitschland overleden

Spoedig worden initiatieven genomen voor één centrale plaats voor herdenken aan het stadhuis op de Markt, al is ook dat voorlopig. Het zal tot 4 mei 1948 duren voor het definitieve monument Sint-Joris en de draak aan het stadhuis onthuld wordt.

Groot Gouda

Op 11 augustus 1945 verschijnt het laatste nummer van het eerder illegale blad “De Vrije Pers”. Twee dagen later komt het eerste nummer uit van Groot Gouda -Algemeen nieuwsblad voor Gouda en omstreken- dat in dezelfde geest wil doorgaan. De week daarna publiceert het een serie van drie korte artikelen over het Gouds verzet in de beginjaren van de oorlog. Onder de kop “Gouda’s eerste verzet”, met als ondertitel “Ontstaan, werking en oplossing der afdeling Gouda van de Landelijke Organisatie Ordedienst (O.D.)”, is de eerste versie van geschiedschrijving te lezen. Alle feiten zijn nog niet bekend. Het geeft een eerste beeld, waarop later aanvullingen en correcties volgen. Het laatste artikel wordt afgesloten met
“over hetgeen de twee overlevenden Peters en De Langen in concentratiekampen hebben meegemaakt willen zij zich voor de pers niet uiten, daar de verhalen òf onvolledig, òf ‘te mooi’ zouden worden.”

Advocaat Smit

Op Smit, die gearresteerd wordt en na bijna negen maanden in december 1942 weer op vrije voeten komt, gaan de artikelen niet in. In latere verklaringen noemen De Langen en Peters hem alleen zijdelings. Daaruit blijkt opnieuw de terughoudende opstelling van Smit voor het verzetswerk. Op een informatieformulier van de Ordedienst in de herfst van 1947 antwoordt hij op de vraag of hij zelf aan illegale oorlogshandelingen heeft deelgenomen ontkennend en dat hij slechts het commando Gouda van de OD aanvaard heeft. Verder geeft hij aan alleen met districtscommandant Van Royen te hebben samengewerkt en weleens wat van oa De Langen en Nieuwenhuis gehoord te hebben, maar hen niets verteld te hebben.
Overigens is Smit eind 1944 nog een week of drie als gijzelaar vastgehouden. Smit wist dat hij op zijn hoede moest zijn, maar koos er in verband met ernstige ziekte van zijn vrouw voor om toch bij haar thuis aan de Martenssingel te verblijven. Bij de huiszoeking die bij zijn tweede arrestatie wordt gedaan -ditmaal door de Goudse Sicherheitsdienst- worden al zijn uniformen, goede koffers en actetassen gestolen.

Marinier De Langen

Bij zijn terugkeer in Gouda is De Langen zoals vrijwel alle concentratiekampgevangenen verzwakt en ernstig vermagerd. Hij weegt weken na zijn bevrijding bij thuiskomst 50 kilo. Er is nog steeds voedselschaarste en oud-concentratiekampgevangenen kunnen in de maanden die volgen om weer op krachten te komen een aanvraag doen voor extra levensmiddelenbonnen. In augustus doet De Langen ook zo’n verzoek, met de gevraagde vermelding van zijn oorlogsgeschiedenis. Daarin schrijft hij sober dat hij is gearresteerd “(…) op grond van verdenking dat ik behoorde tot de leden der geheime organisatie ‘Orde Dienst’” . Veel meer dan dat heeft het Duitse onderzoek naar hem ook niet opgeleverd, al was dat voldoende voor gevangenhouding tot voor de rest van de oorlog.
Veel tijd voor uitsluitend fysiek en mentaal herstel is er niet, want in juni gaat hij aan de slag als rechercheur bij de Politieke Recherche-afdeling (PRA) Gouda. Begin augustus vertrekt hij op advies, omdat hij in reactie op zijn eigen behandeling in gevangenschap niet altijd de goede houding weet te vinden tegenover gevangengenomen collaborateurs. In de jaren negentig zegt hij daarover “Mijn handen zaten nogal los, om zo maar eens te zeggen” en dat hij daar bepaald niet trots op is. Hij gaat over naar de gezagstroepen, waar hij pelotonscommandant wordt. Een functie die beter bij hem past. Eind 1945 keert hij terug naar het Korps Mariniers waar hij per 1 januari 1946 bevorderd wordt tot sergeant.

Politieman Peters

Formeel op de dag van terugkomst in Gouda treedt Peters weer in dienst bij de Goudse politie. Daar hervat hij spoedig zijn werk als hoofdagent-rechercheur. Net als De Langen is hij verzwakt teruggekomen en stuurt medio juli een briefkaartje aan “Bureau voor Oud-Koncentrationairen te Vught”. Daar wordt vlot op gereageerd en vanaf 23 juli krijgt hij vier keer om de tweeweken bonnen voor extra voedselrantsoenen uitgereikt. Anders dan De Langen vermeldt hij niet de reden van zijn arrestatie, maar de activiteiten die hij verricht heeft in het verzet “lidmaatschap OD, spionage, sabotage, wapentransporten”. Als dat aan het licht was gekomen bij de Duitse onderzoeken in Scheveningen zou hij waarschijnlijk net als Nieuwenhuisen op zijn minst naar een “Nacht und Nebel” concentratiekamp zijn afgevoerd.
Peters, die sinds zijn komst bij de politie Gouda in 1938 behoorlijk ambitie aan de dag heeft gelegd, solliciteert en gaat in september 1945 over naar Bureau Nationale Veiligheid (voorloper van de BVD), waar hij case-officer wordt. Na negen maanden keert hij voor zijn werk terug naar Gouda, om waarnemend-hoofd van de PRA te worden. Na ongeveer een jaar komt aan het licht dat hij -waarschijnlijk mede door zijn oorlogservaringen- niet in staat is in alle opzichten zijn werkzaamheden te verrichten zoals die van een politieman verwacht mogen worden. De PRA wenst niet langer gebruik te maken van zijn diensten en Peters keert terug bij de politie, waar hij na zeer korte tijd ontslag neemt voor een baan in de particuliere sector.

Herdenken

Met het vermelden van de namen van Nieuwenhuisen en Van Royen op het definitieve oorlogsmonument op de Markt in 1948 houden de eerbewijzen niet op. Voor beiden is er daarna nog meer dan één vervolg. Al is dat soms pas decennia later.

Tijdlijn terugkeer en monumenten

05-05-1945	Gouda bevrijd; Dankdienst St Janskerk
05 en 06-1945	tijdelijk oorlogsmonument IJssellaan
27-05-1945	terugkeer De Langen Verlengde IJssellaan
begin 06-1945	overlijdensbericht Nieuwenhuisen
05-06-1945	terugkeer Peters Goejanverwelledijk
06-1945	De Langen en Peters weer aan het werk
04-05-1946	voorlopig oorlogsmonument aan het stadhuis op de Markt
04-05-1948	onthulling oorlogsmonument St Joris en de draak aan het stadhuis op de Markt

Bronnen

Dam, MJ van, Gouda in de Tweede Wereldoorlog (2e herziene druk 2006)
James, KFO, Aantekeningen van zijn belevenissen kort vóór, tijdens en kort na de Tweede Wereldoorlog (1970)
Langen, AA de, Overleven (1992)

Koninklijke Bibliotheek, Den Haag, delpher
Nationaal Archief, Den Haag
Nederlands Instituut voor Militaire Historie, Den Haag
NIOD, Instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocïdestudies, Amsterdam
Streekarchief Midden-Holland, Gouda