Richard Alexander Henri Lambert Voitus van Hamme -hij noemt zich ook wel kortweg “Van Hamme”- wordt geboren in Amsterdam op 15 augustus 1904. Zoon van de in Amsterdam geboren AAP (Alexander) Voitus van Hamme en JE (Johanna) Braun. Zij is in 1892 vanuit haar geboorteplaats Karlsruhe naar Amsterdam gekomen. Ze trouwen in 1902. In 1911 wordt in Haarlem -waar zij dan wonen- Eduard AJ de broer van Richard geboren.
Richard doorloopt de lagere school en volgt dan een aantal jaren HBS. Op zijn zeventiende jaar gaat hij aan het werk als medewerker op een verzekeringskantoor, wat hem maar matig bevalt. Na een half jaar vertrekt hij daar om aan de slag te gaan in de fotobranche. Zijn interesse gaat meer uit naar technische zaken. Dat blijkt ook bij zijn keuring voor militaire dienst in het voorjaar van 1923. Daar geeft hij aan het liefst telegrafist bij de genie, of hulptelegrafist bij de zeemilitie te willen worden. Hij woont dan aan de Haarlemmer Houttuinen in Amsterdam bij zijn ouders, die binnen een jaar tijd in 1923 en 1924 overlijden. Broer Eduard is dertien jaar als zijn moeder overlijdt en hij wordt opgenomen in het weeshuis van de Waalse Hervormde Gemeente aan de Vijzelgracht.
Militaire dienst
De militaire loopbaan van Richard is van korte duur. Toch moet in deze diensttijd zijn kennis van en ervaring met vuurwapens zijn ontstaan. Begin 1924 wordt hij, geschikt bevonden voor de opleiding tot onderofficier, ingedeeld bij het 18e regiment Infanterie. Nog geen maand later gaat hij over naar het regiment Vesting-Artillerie, waar hij in juli met groot verlof gaat. In januari 1925 wordt hij afgekeurd wegens lichaamsgebreken. Waaruit die bestaan is niet zeker; de bij zijn keuring geconstateerde platvoeten waren geen aanleiding voor afkeuring, maar wel reden voor zijn switch van de infanterie naar de artillerie.
Filiaalhouder
Richard werkt intussen als winkelbediende bij fotohandel Lux aan de Nassaukade. Dat loopt kennelijk voorspoedig, want als in 1928 in de nieuwbouw van “Het Nieuwe Huis” aan het Roelof Hartplein het eerste filiaal van Lux wordt geopend, wordt hij filiaalhouder.
Kort daarvoor, op 5 april, is de 23-jarige Richard getrouwd met Elisabeth Roeland. Zij is 35 jaar oud is en heeft een zoon Piet van 13 jaar uit haar vorige huwelijk. Ze wonen aan de Lutmastraat en verhuizen nog in dezelfde maand naar de dienstwoning achter de winkel van fotohandel Lux aan de Roelof Hartstraat, de noordkant van het omvangrijke complex “Het Nieuwe Huis”.
De jaren dertig lijken zich aan de Roelof Hartstraat redelijk rustig af te spelen. De zaken lopen goed, waarbij vooral Richard het gezicht van de vestiging is. De rivierenbuurt is op betrekkelijk korte afstand en is volop aan het uitbreiden. De vaak kapitaalkrachtige bewoners zorgen voor een groeiende klandizie. Fotohandel Lux opent beginjaren dertig nog twee filialen in Amsterdam-Zuid: een aan het Valeriusplein en een aan de Jozefs Israëlskade.
In het souterrain van de zaak aan de Roelof Hartstraat bevinden zich aan de straatkant een laboratoriumruimte en de donkere kamer. Een of twee collega’s doen daar hun werk.
De Van Hammes gaan af en toe uit aan het Leidscheplein en omgeving en gaan met de auto op vakantie naar het buitenland. Auto’s hebben Richards belangstelling en niet alleen op zijn trouwdag. Zelf hebben ze ook een auto, wat gezien zijn maatschappelijke positie als een luxe mag worden gezien. Dat zijn baan als filiaalhouder zijn enige bron van inkomsten is, is dan ook niet waarschijnlijk. Bij gelegenheid geeft hij als beroep koopman op, wat aan lijkt te sluiten bij het doen van verschillende handeltjes als die zich voor doen.
Oorlogstijd
Na de Duitse inval in Nederland neemt het gewone leven na verloop van tijd weer min of meer zijn loop. Ondanks de afkeer van de aanwezigheid van de Duitsers worden er ook gewoon zaken gedaan. De eigenaars van Fotohandel Lux zien met de komst van de Duitse militairen een nieuwe klantengroep verschijnen, die graag wat vrijetijdsfoto’s naar de familie thuis stuurt.
Ook het filiaal aan de Hartstraat weten ze te vinden en na enige tijd ontstaan er min of meer vriendschappelijke contacten met sommige Duitse klanten. Zover valt na te gaan beperkt dit zich ongeveer tot het eerste oorlogsjaar. Militairen met wie zulke contacten bestaan gaan terug naar Duitsland of worden overgeplaatst. Soms wordt er vanuit Duitsland nog een briefje met wat foto’s gestuurd, of komt vanuit de Hartstraat een verzoek om een openstaande rekening te voldoen. Tegenover nieuwe Duitse klanten wordt meer afstand gehouden en volgen geen koffievisites en ontmoetingen in de privésfeer meer.
22 juni 1941; via delpher)
De sfeer wordt grimmig in Amsterdam als in februari 1941 razzia’s in de Jodenbuurt en het daar dichtbijgelegen Jonas Daniël Meijerplein worden gehouden. Een Duitse militair maakt voor een rapport over de razzia een serie foto’s en laat de negatieven ontwikkelen bij Lux aan de Roelof Hartstraat. De Duitse onderofficier die toezicht moet houden op het ontwikkelen en afdrukken om ongewenste verspreiding te voorkomen neemt het niet zo nauw en vertrekt voor de lunch. De Lux-technicus Damen ziet het explosieve karakter van de foto’s en drukt een extra set af die hij in haast -nog tussen de middag- door zijn broer naar huis laat brengen, waar ze worden verstopt. Ze zullen er tot kort na de bevrijding blijven liggen. Niets wijst erop dat de bijna dertigjarige Barend Damen zijn bijzondere actie met zijn collega’s heeft gedeeld.
Verzetsactiviteiten
De bronnen over verzetswerk van Richard zijn zeer beperkt en bestaan uit enkele naoorlogse verklaringen van zijn vrouw en van Eduard Davids, de oudere broer van onderduiker Bernard Davids. In verzetsverslagen en beschrijvingen van verzetsacties in archieven en literatuur is de naam Voitus van Hamme niet aangetroffen.
Bij de opgave voor de “Erelijst van gevallenen 1940-1945” geeft Elisabeth Voitus van Hamme-Roeland op dat haar man Vrij Nederland verspreidde. Begin jaren zestig heeft zij het over “Paroolgroep Vrije Nederland”. Het lijkt geen verspreiding op grotere schaal geweest te zijn, maar het na lezing van een nummer doorgeven of uitlenen aan belangstellenden die hij vertrouwt. Het onderdak bieden aan de joodse Bernard Davids staat buiten kijf. Verder wordt nog gesproken van het maken van extra afdrukken van Duitse foto’s die niet in de circulatie mochten komen. Daarbij wordt niet duidelijk of deze alleen in eigen bezit bleven of ook doorgespeeld werden voor verzetsdoeleinden.
verzetsdeelnemers in Nederland)
Eduard (Eddy) Davids vermeldt in een interview voor de geschiedschrijving van Het Parool dat Van Hamme en de beide broers Davids in mei 1942 een verzetsgroep hebben opgericht, dat de groep is opgerold en dat Van Hamme en zijn broer zijn vermoord. Van inbedding in een groter geheel of verbinding met andere verzetsmensen maakt hij geen melding. Zelf faciliteert hij door het bieden van onderdak in zijn bedrijfspand en het helpen bij vermenigvuldigen in de begintijd van Het Parool. Van betrokkenheid daarbij van Van Hamme of broer Bernard spreekt hij niet.
Richard had een tweetal wapens in huis. Een ruim vijftig jaar oud Belgisch 7.65mm-revolver met munitie en een FN-pistool kaliber 6.35mm, ook met bijbehorende kogels. De revolver was groot en lastig te hanteren bij gebruik; het vereist veel oefening om daarmee een doel te raken, ook al omdat de terugslag na een schot zo groot is dat hij eigenlijk met twee handen vastgehouden moet worden. Bovendien zijn de revolverschoten oorverdovend.
In lijn met het interview met Eddy Davids zijn van contacten met of inbedding van deze cel van drie personen in het opkomende verzet in Amsterdam geen verdere aanwijzingen gevonden.
De aanleiding voor de politie-inval bij fotohandel Lux was de telefonische tip bij politiebureau Nieuwe Doelenstraat, dat er bij Van Hamme illegale lectuur en goederen voor zwarthandel voorhanden waren. De politiemannen die de huiszoeking deden geven in hun proces-verbaal aan dat ze pas tijdens dit onderzoek twee vuurwapens ontdekken.
In de aanklacht tegen Van Hamme en zijn veroordeling door het Duitse Obergericht gaat het om wapenbezit, Jodenhulp en illegale lectuur. In de afwijzing van zijn gratieverzoek gaat het alleen nog over wapenbezit.
Bronnen
Keizer, M de, Het Parool 1940-1945, 1991, 2h
Kok, R en Somers, E, De Jodenvervolging in foto’s, 2019
Oorthuys, D, Het Nieuwe Huis, 2014
Archief ACW Samenwerking BA, Amsterdam
Archief Nederlands Fotomuseum, Rotterdam
Koninklijke Bibliotheek, Den Haag, Delpher
Nationaal Archief, Den Haag
NIOD, Instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocïdestudies, Amsterdam
Oorlogsgravenstichting, Den Haag
Stadsarchief Amsterdam
Verzetsmuseum, Amsterdam
Geschiedenislokaalamsterdam.nl
Met dank aan Herman van der El voor de wapeninformatie
Bron foto homepage: Collectie Verzetsmuseum, Amsterdam
