Twee jaar tuchthuis voor luisteren naar Radio Oranje
(deel I)

Een getrouwde vrouw wordt veroordeeld tot twee jaar tuchthuis voor het luisteren naar verboden zenders en het als niet-Jodin dragen van een jodenster. Welk verhaal zit er achter het kleine, maar door de inhoud opvallende krantenbericht uit september 1942?
Een vervolgbericht -al dan niet van na de oorlog- over haar motieven en lotgevallen is niet te vinden. Ook geen vermeldingen van haar in relevante databases, internetbronnen en literatuur.
Ik besluit archieven in te duiken en dieper opzoek te gaan. Die speurtocht leidt tot enkele summiere aanwijzingen en naar een klein dossier. Dat biedt een inkijkje in het verhaal achter het krantenbericht. Geen grootse en meeslepende verzetshouding en -daden, maar eerder emotie en impulsieve uitingen.

Veroordeeld

Op 16 september 1942 verschijnt er in landelijke dagbladen en in de Deutsche Zeitung in den Niederlanden een bericht van slechts enkele zinnen over mevrouw MC Feenstra. Zij is veroordeeld door het Deutsche Landesgericht in Den Haag. Die dag en de dagen die volgen is hetzelfde bericht, aangeleverd door het ANP, in tientallen regionale en lokale kranten te vinden. De koppen boven het artikeltje verschillen nog wel eens wat, maar de inhoud is vrijwel identiek.

Een eerste spoor

Er staat geen meisjesnaam van mevrouw Feenstra, geen geboorte- of woonplaats in het krantenberichtje. Ook ontbreekt haar geboortedatum of leeftijd. Dat is bepaald niet behulpzaam voor het traceren van de hoofdpersoon en haar verhaal.
In een Duits, handgeschreven register bij het NIOD in Amsterdam vind en ontcijfer ik haar meisjesnaam, geboortedatum en woonplaats. Dat biedt perspectief en leidt om te beginnen naar Amsterdamse politiearchieven uit de oorlogsjaren. Daarin is de vermelding van haar arrestatie op 23 juni 1942 te vinden.

“No. 174 Rapport van Dinsdag 23 Juni 1942.
(…)
18.30 Van bur. N.D. worden gebracht:
(…)
Margaretha Cornelia Bremeke
geb. A’dam 25-1-’94, e/v A. Feenstra, won Amstel-
veld 363. Blijven in bewaring.”

(bron Stadsarchief Amsterdam, Politierapporten ’40-‘45)

Vrouw in cel 1c

De 48-jarige Feenstra-Bremeke wordt gearresteerd door agenten van Bureau Inlichtingen van de Nieuwe Doelenstraat. Een viertal personen, twee mannen en twee vrouwen, heeft verklaard over haar publieke uitlatingen en het dragen door de niet-Joodse van een jodenster in de maand mei. De Nieuwe Doelenstraat, die nauw samenwerkt met de Duitse bezetter, beschikt over een betrekkelijk klein pand zonder cellen. Daarvoor zijn ze doorgaans aangewezen op het hoofdbureau van politie op de hoek van de Marnixstraat en de Elandsgracht. Naar dat bureau wordt Margaretha Cornelia Bremeke* gebracht, gelijk met drie mannelijke arrestanten die om andere redenen zijn opgepakt.
Vijf kwartier na aankomst wordt zij ingeschreven in het arrestantenregister. Bij bijzonderheden wordt vermeld “vrouw”. De fl 2,60 die zij bij zich heeft en de zilveren collier met hanger die zij draagt worden opgeborgen, waarvoor Gretha, de fouilleerder en de wachtcommandant tekenen. Daarna wordt ze in het cellenblok, waar op dat moment zo’n 40 personen zitten, opgesloten in cel 1c. De volgende dag wordt Gretha door agent Veen van Bureau Inlichtingen overgebracht naar de Sicherheitsdienst in Amsterdam, waarschijnlijk aan de Euterpestraat in Amsterdam-Zuid.

“No. 175 Rapport van Woensdag 24 Juni 1942.
(…)
15.20 uur De verdachten (…) en M.C. Bremeke
worden door ap. Veen (4200) van Bur. N.D. overge-
bracht naar S.D. alh.”                                                                           (bron Stadsarchief Amsterdam, Politierapporten ’40-‘45)

Rechtszaak

Op woensdag 2 september moet Gretha Feenstra-Bremeke in Den Haag voorkomen. In Amsterdam is proces-verbaal opgemaakt door de politie, dat samen met stukken van de Sicherheitsdienst aan het Landesgericht wordt gezonden. Rechtszaken worden grondig voorbereid, waardoor de zitting weinig meer dan “pro forma” is. De uitspraak vindt in principe op dezelfde dag plaats.
In deze zaak is Joppich de rechter van dienst, Morschbach de openbaar aanklager en treedt Kühnel als griffier op. Eerst worden enkele persoonlijke omstandigheden gememoreerd. Bremeke is getrouwd, heeft een dochter van 19 jaar en is schoonmaakster bij de handelsfirma waar haar man ook werkt. Daarna komen de zaken waarvan zij verdacht wordt aan de orde.

Beschuldigingen

Op haar werk, op straat en tijdens het wachten in winkels tegenover andere klanten laat zij zich Duits-vijandig uit. Ze vertelt niet naar zenders met “rotzooi” te willen luisteren, maar naar de Engelse zender.
Enkele specifieke uitspraken van haar worden aangehaald:

• Zij verheugde zich om de slachtoffers van het bombardement op Keulen, waarbij zij zich in de handen wreef en zei “heerlijk, het gaat goed”
• Vertelde een bericht van de Engelse radio door, waarin was gezegd dat Duitse militairen in Rusland doodvroren en de Duitsers daar teruggedrongen werden
• Verder verhaalde zij van het neerstorten van een vliegtuig bij Charkow met 40 personen aan boord

Daarnaast liep Gretha -die zelf niet Joods is- met een jodenster op, nadat dat in mei voor Joden verplicht was geworden.
De laatste beschuldiging aan haar adres is belediging van de Führer, die zij een “vuile viezerik” noemde.

Deutsches Landesgericht in den Niederlanden

Het Landesgericht heeft vanaf februari 1941 twee rechters. Het is tot april 1944 gevestigd op de Lange Vijverberg 12 in Den Haag. Het was een enkelvoudige kamer (één rechter die een zaak behandelt), vergelijkbaar met het Nederlandse kantongerecht. Deze rechtbank behandelde de betrekkelijk lichte zaken.

Na juli 1942 kon het Landesgericht ook iemand veroordelen zonder dat de zaak in het openbaar was voorgekomen. In totaal heeft het Landesgericht ruim 10.000 zaken in behandeling genomen.

Bron Niod, Amsterdam,
(020 Generalkommisariat für Verwaltung und Justiz)

Getuigen

Van haar uitspraken en gedrag zijn vier getuigen, twee mannen en twee vrouwen. Vooral de mannen verklaren dat Gretha een anti-Duits persoon is. Getuige Kusters zegt dat zij zoveel woorden gebruikte en beschuldigingen uitte dat het gewoon niet te onthouden was. Gezamenlijk geven de getuigen aan dat Gretha in de periode voorafgaand aan haar arrestatie veel naar de Engelse – en Oranjezender had geluisterd.
De verdachte ontkent naar de verboden zenders geluisterd te hebben en genoemde uitspraken te hebben gedaan. Alleen het dragen van de jodenster geeft zij toe. Daarvoor noemt zij als reden andersdenkende buren te hebben willen uitdagen.

Vooraf aan de uitspraak

De rechtbank schetst eerst een beeld van de verdachte tijdens de zitting:

• iemand die onophoudelijk kletst
• ongegrond klaagt
• ontevreden is met de huidige situatie en daarvan de Duitse bezettingsmacht de schuld geeft
• bij elke gelegenheid haar onvrede de vrije loop laat

Daarna wordt vastgesteld dat Gretha Bremeke naar de buitenlandse zenders heeft geluisterd, berichten doorvertelde en Duits-vijandige uitspraken deed. Dit wordt gekwalificeerd als bijzonder ernstige zaken: ongeremd tegen verboden ingaan, onbeperkt berichten verspreiden en qua beledigingen van de bezettingsmacht bijna niet te overtreffen. Een gevaarlijk type, omdat op de plekken waar zij de berichten doorgeeft mensen vaak zeer ontvankelijk zijn. Bovendien ook zwaar beledigend voor de Führer.

De straf

De verschillende beschuldigingen worden afzonderlijk op strafbaarheid beoordeeld en van strafmaat voorzien:

• luisteren buitenlandse zenders 1 jaar
• doorvertellen berichten 9 maanden
• Duits-vijandige uitlatingen 1 jaar en 2 maanden

Dat is met elkaar 2 jaar en 11 maanden, al wordt de totale straf gesteld op 2 jaar, met aftrek van de tijd die sinds de arrestatie is doorgebracht. Feenstra-Bremeke moet tot 23 juni 1945 naar het tuchthuis. Wel is er gelegenheid tot het instellen van hoger beroep bij het Obergericht, in die tijd ook gevestigd in Den Haag. Van dat recht gaat zij gebruik maken.

Margaretha Cornelia Bremeke wordt geboren op 25 januari 1894 in Amsterdam en trouwt in 1920 met de op 14 juni 1891 ook in Amsterdam geboren Adrianus Feenstra. Zij wordt opgeleid als verpleegster. Haar man is bij hun huwelijk kelner, en later kantoorbediende en conciërge.Van 1923 tot 1952 wonen zij begane grond aan de Kerkstraat in Amsterdam, ter hoogte van de oostkant van het Amstelveld. Als adres geven zij ook wel Amstelveld op, met het huisnummer van de Kerkstraat.

In 1923 krijgen ze een dochter, die naar haar moeder wordt genoemd. Zij studeert vanaf het begin van de oorlog geneeskunde. Haar bevoegdheid tot arts behaalt zij in 1949. Ze is intussen getrouwd en woont buiten Amsterdam.

De Feenstra’s verhuizen in 1952 naar de woonplaats van hun dochter, waar het kennelijk maar matig bevalt. Na zo’n drieënhalf jaar verhuist het echtpaar terug naar Amsterdam. Gretha overlijdt in 1971 op 76-jarige leeftijd. Haar man is in 1959 al gestorven.

* De roepnaam van Margaretha Cornelia Feenstra-Bremeke is niet achterhaald. Zij wordt hierna aangeduid als Gretha.

Tijdlijn mei – september 1942

3 mei	ingangsdatum verplichting voor Joden om buitenshuis een jodenster te dragen
12 – 28 mei	tweede slag bij Charkov
30 op 31 mei	eerste bombardement op Keulen
23 juni	arrestatie, naar Bureau Inlichtingen Nieuwe Doelen-straat, resp hoofdbureau van politie naar cel 1c
24 juni	overbrenging naar de Sicherheitsdienst Amsterdam
2 september	zitting Deutsches Landesgericht Den Haag
16 september	publicatie vonnis via persbericht

Bronnen

Koninklijke Bibliotheek, Den Haag, delpher
NIOD, Instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocïdestudies, Amsterdam

• 020 Generalkommissariat für Verwaltung und Justiz
• 077 Generalkommissariat für das Sicherheitswesen (Höhere SS- und Polizeiführer Nord-West)

Noord-Hollands Archief, Haarlem
Stadsarchief Amsterdam

• arrestantenboek 1942
• bijzondere registers
• politierapporten ’40-’45, 5225-7153 en 7177
• persoonskaarten
• woningkaarten

openarchieven.nl