Met YouTube-video en tijdlijn

Bij het onderzoek naar het begin van het verzet in Gouda en de verzetsactiviteiten van Toon Nieuwenhuisen blijkt in een Ordedienstdossier in het Nationaal Archief in Den Haag een Gouds naoorlogs verzetsverslag te zitten. Daarin wordt betrekkelijk gedetailleerd de arrestatie van Nieuwenhuisen en vier anderen vermeld en een relatie gesuggereerd met verraad van een wapendepot in de Sint Janskerk. In een drieluik over de Ordedienst in de krant Groot-Gouda in augustus 1945 wordt met stelligheid over verraad gesproken. Van Dam schrijft in zijn “Gouda in de Tweede Wereldoorlog” weliswaar beknopt, maar toch een heel ander verhaal. Wat is te achterhalen in andere bronnen om te bevestigen, te ontkrachten en aan te vullen? De reconstructie van deze bijzondere geschiedenis wordt verteld in een reportage van Gouwestad TV. Die is te zien op YouTube (zie hieronder na “Tijdlijn wapenvondst en arrestaties 17 tot en met 22 augustus 1942”).

Aan de gesproken interviewtekst is nog het een en ander toe te voegen. Daarom hieronder de reconstructie van de tijdlijn vanaf het contact van de koster van de Sint Janskerk met de Goudse hoofdinspecteur van politie op maandag 17 augustus 1942. Dat was het begin van een roerige week, vooral voor vier leden van de Kerkvoogdij en een predikant van de Nederlands Hervormde St Janskerk.

Het wapendepot was niet van het verzet, dat vermoedelijk niet eens op de hoogte was van de opslag in het Kraamvrouwenportaal van de St Janskerk. De inspanningen door het verzet om aan wapens te komen waren groot en het resultaat was nogal beperkt. Dat maakt het onwaarschijnlijk dat gerekend werd met beschikbaarheid van de grote hoeveelheden wapens en munitie in het portaal, dat als een soort wapenkamer in gebruik was genomen na de capitulatie van het Nederlandse leger.
De melding bij de politie van de wapens was geen verraad. Er waren praktische redenen en motieven van zelfbescherming om op dat moment opening van zaken te geven bij de politie. Op het bezit van vuurwapens en munitie stonden al vanaf het begin van de bezetting zeer strenge straffen. Hoofdinspecteur Beekman reageerde snel bij de door de bezetter voorgeschreven instanties. Een formeel correcte behandeling en risico-minimalisatie lijken een grote rol gespeeld te hebben. Voor andere opties was kennelijk geen aanleiding of ruimte.

Verdenkingen

Informatie van de koster en zijn zoon aan de Ortskommandantur in Gouda en vervolgens aan de Sicherheitspolizei in Rotterdam heeft wel tot verdachtmakingen aan het adres van leden van de kerkvoogdij en predikanten geleid. Dit heeft hun arrestatie van één tot meerdere dagen tot gevolg. Bij de komst van de eerste arrestanten op de Ortskommandantur aan de Kattensingel zijn de koster en zijn zoon bij de Duitsers aanwezig.
Dat is ook het geval bij sommige van de verhoren van de kerkvoogdijleden bij de Sicherheitspolizei in Rotterdam. In bronnen over de arrestaties ontbreekt iedere aanwijzing dat zij daar als arrestanten aanwezig waren. Eerder moet gedacht worden aan een rol als informant of getuige. Verdachtmakingen die te achterhalen zijn hebben betrekking op het verbergen van wapens in de St Janskerk, of in ieder geval bekendheid van met name de kerkvoogdij-arrestanten met de wapenopslag, en Duits-vijandigheid.
Dat drie predikanten de dag van hun verhoor al werden vrijgelaten en de andere gearresteerden in de loop van de week, geeft aan dat na onderzoek van de Sicherheitspolizei hun onschuld was gebleken.
Een tweetal kerkvoogdijleden kijkt in een schriftelijke terugblik in de zomer van 1945 overigens sterk uiteenlopend terug op de affaire. Begeer zat het langst vast en vreesde in Rotterdam de zijnen nooit meer te zullen zien, terwijl Kamphuisen luchtig vermeldt de affaire vanaf het begin als een bagatel beschouwd te hebben.

Tijdlijn wapenvondst en arrestaties 17 tot en met 22 augustus 1942

Maandag 17 augustus 1942

begin van de middag	koster en opzichter restauratie St Jan, CA Groenendal (*1872), spreekt hoofdinspecteur W Beekman van Goudse politie aan
14.00h	hoofdinspecteur Beekman hoort in de kosterij Achter de Kerk een verklaring over wapens in St Jan Beekman gaat naar Politiebureau, Markt 72 en informeert: • Feldgendarmerie Gouda • burgemeester Gouda • Untersturmführer W Bracht, Sicherheitspolizei Rotterdam
15.00-17.00h	politiebewaking Kraamvrouwenportaal St Jan, door agent HF Siebenlist werklui restauratie halen onder toezicht takels en planken op; soldaten Duitse Wehrmacht halen wapenvoorraad weg
eind middag	proces-verbaal hoofdinspecteur Beekman van de verklaring van de koster en daarop volgende gebeurtenissen
middag tot begin avond	verklaringen over de wapens en leden van de kerkvoogdij door de koster en zijn oudste zoon bij de Ortskommandantur Feldgendarmerie Gouda arresteert:
begin avond	• JK Begeer (*1886), in de Kerkvoogdenkamer** St Jan penningmeester kerkvoogdij, beroep chef de bureau
begin avond	• JGC Kamphuisen (*1868), in de Kerkvoogdenkamer St Jan vicevoorzitter kerkvoogdij, zonder beroep
ca 19.30h	• A Dortland (*1867) thuis, Turfmarkt voorzitter kerkvoogdij, beroep effectenhandelaar
ca 19.30h	• D Bijlsma (*1876), thuis, Krugerlaan secretaris kerkvoogdij, zonder beroep
ca 19.30h	• G Elzinga (*1887) thuis, Van Swietenstraat beroep NH-predikant St Jan
aansluitend	alle arrestanten naar de Ortskommandantur, Kattensingel
21.30h	transport van de vijf arrestanten per auto naar hoofdbureau van politie Haagsche Veer, Rotterdam
23.00h	insluiting van de Goudse arrestanten in “soppencellen”

Dinsdag 18 augustus

	arrestaties overige predikanten St Jan in opdracht van de Sicherheitspolizei door commissaris C Hess en hoofdinspecteur Beekman:
04.00h	• HSJ Kalf (*1914) thuis aangehouden, Crabethstraat in arrest aan het politiebureau
07.30h	• H van Dijken (*1877) thuis aangehouden, Bleekersingel in arrest aan het politiebureau
09.00h	• FWG Verheul (*1879) thuis aangehouden, Burgemeester Martenssingel in arrest aan het politiebureau
morgen	de vijf arrestanten in Rotterdam worden verplaatst naar een arrestantenkamer op de 4e etage hoofdbureau
	hoofdinspecteur Beekman hoort in opdracht van de Sicherheitspolizei Rotterdam de koster en zijn oudste zoon. Aansluitend hoort hij 23 op het Raadhuis werkzame personen, die allen verklaren niets van de sleutel van het Kraamvrouwenportaal af te weten en maakt proces-verbaal op
loop van de morgen	transport van de drie predikanten naar Heemraadssingel Rotterdam door commissaris Hess en hoofdinspecteur Beekman
loop van de dag	verhoor van de drie predikanten door de Sicherheitsdienst allen keren dezelfde dag terug naar Gouda

Woensdag 19 augustus

08.30h	overbrengen Begeer naar Heemraadssingel
09.30h	verhoor, en tonen wapens uit St Jan
12.30h	einde verhoor

Donderdag 20 augustus

09.00h	vrijlating Bijlsma
15.00h	vrijlating ds Elzenga
15.00h	vrijlating Kamphuisen
overdag	bezoek ca 20 minuten aan Dortland door A Dortland jr, Gouda

Vrijdag 21 augustus

16.00h	vrijlating Dortland
overdag	bezoek ca 20 minuten aan Begeer door AJ Overbeek, Alphen aan de Rijn

Zaterdag 22 augustus

	vervoer Begeer naar Heemraadssingel
10.00h	na wachten vrijgelaten

(*jjjj) is geboortejaar
** eerdere èn latere naam: Kerkmeesterskamer

Bronnen

Dam, MJ, Gouda in de Tweede Wereldoorlog, 2006
Dubois, A, De muren spreken, 1946
Hoppe, J van, ea, Verzwegen oorlogsjaren, 2021
Libertum, Gouda
Nationaal Archief, Den Haag
Nederlands Instituut voor Militaire Historie, Den Haag
Streekarchief Archief Midden-Holland, Gouda
– Archief van de commissaris van politie (gemeentepolitie) te Gouda
– Archief van de kerkvoogdij van de hervormde gemeente te Gouda
– Archief Gemeente Gouda
– Beeldbank
– Krantenarchief
Stadsarchief Rotterdam
– Archief van de Gemeentepolitie Rotterdam
– Beeld en geluid
Stichting Goudse Sint-Jan, Gouda, beeldmateriaal
oorlogsbronnen.nl

Met dank aan Jaap van Rijn, directeur, en medewerkers Stichting Goudse Sint Jan voor de medewerking op locatie tijdens onderzoek en tv-opnames